De Zwaan
De vele gedaanten van 'De Zwaan'
Olim lacus colueram...Nunc in scotella laceo, et volitare nequeo... Eens zwom ik rond op het meer...nu lig ik op een schotel en kan niet meer vliegen. Zo beschreef een dichter uit het Duitse taalgebied in de dertiende eeuw het droeve lot van de zwaan: niet langer zwemmen of vliegen, maar geroosterd en gegeten worden.
De weeklagende vogel treedt op in het gedeelte van de Carmina Burana – de Liederen uit het klooster Benediktbeuren – dat is gewijd aan de herberg: In Taberna!
Heel vroeger stond zwanenvlees bekend als zeer verfijnd, een voorrecht van de rijken en machtigen. Zwanen houden was dan ook een heerlijk recht, voorbehouden aan edelen en koningen. Een kwaliteitsherberg had zoiets 'heerlijks' op de kaart.
Keukeninterieur met zwanenpastei (uitsnede)
David Teniers de Jongere 1644
Collectie Mauritshuis Den Haag
Eeuwenlang inspireerde de zwaan niet alleen dichters en koks, maar ook schilders. Als een furie, niet bereid voor wie of wat ook te wijken, verdedigt een zwaan haar eieren op het schilderij door Jan Asselijn. Een heel ander beeld van deze trotse, bijna koninklijke vogel dan het onwaardige, opgesierde einde dat we hierboven zien.
De bedreigde Zwaan
Jan Asselijn 1640
Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
De zwaan...we herinneren hem ons allemaal...onze eerste kinderlijke blik op die witte, in water weerspiegelende schoonheid. Die enigszins afstandelijke waardigheid in de blik terug: "Kleine dreumes, wat doe jij eigenlijk hier aan de rand van mijn vijver?"
Het zich in water verdubbelende, witte beeld en dat van de welvoorziene eettafel in een herberg komen samen in een eeuwenoud pand aan de Delftsekade in Leidschendam: herberg 'De Zwaan'.
Geheel rechts rechthuis en herberg De Zwaan,
geheel links de N.H. Dorpskerk te Leidschendam in 1995
Wij hadden het voorrecht dit pand in 1993 en 2004 – beide malen in een verkenning, de meest beknopte vorm van onderzoek – nader te leren kennen.
We presenteren hier slechts een deel van ons onderzoek. Het gaat ons nu in de eerste plaats om de verschillende gedaanten die deze herberg in de loop der eeuwen heeft aangenomen. Andere bevindingen zullen later aan bod komen op deze site.
Het oude hart van Leidschendam – het gebied direct rond de dam in de Vliet – is vele malen afgebeeld. Zo ook 'De Zwaan'. Het eerst gebeurde dat in het midden van de 17e eeuw.
De dam bij Leyden... de Leytsendam in 1644
zoals getekend door Christiaan Huygens de Jongere, de pijl wijst naar 'De Zwaan'
Collectie Amsterdam Museum
Door enkele vaste maten in de plattegrond als uitgangspunt te nemen konden we die afbeeldingen naar het platte vlak 'vertalen'.
Leydtschendam in 1670
door Pieter van der Aa (uitsnede)
fotocollectie oud archief Leidschendam
Leydschendam van de kant van Leyden
door H. Scheurleer in 1755 (uitsnede)
fotocollectie oud archief Leidschendam
Gezicht op de Delftsekade
Hendrik Tavernier 1784
Collectie Gemeente-archief ‘s-Gravenhage
Op de hierboven afgebeelde tekening door Hendrik Tavernier uit 1784 ziet 'De Zwaan' er uit zoals wij hem vandaag de dag kennen en zoals hij is opgemeten door ir. B. van Hagen in 1993. We geven hier ook de oude gevelomtrekken in rood weer in deze tekening.
Vanaf 1600 eerst als betrekkelijk laag huis met trapgevel en kruisvensters. Daarna met tympaan en schuiframen. Vervolgens met een volledige verdieping opgehoogd en van een kroonlijst en pleisterlaag voorzien. De Leidschendamse 'Zwaan' heeft inderdaad heel wat gedaantewisselingen ondergaan.
In een volgend project bieden we zicht op haringen, hoeden en tin.