De Salamander
Over baarden en het bestek van de heer Van Borck
Hoe belangrijk is het om precies te weten wanneer een gebouw is neergezet? Wat zegt zo'n bouwdatum ons in bouwhistorisch opzicht?
Hier als voorbeeld van het omgaan met die vraag enkele gegevens uit ons onderzoek naar het leven en werk van meester timmerman en schrijnwerker Arnoldus Theodorus Zodaar.
De timmerman op de bouwplaats aan het werk
Tekening door Jan Luiken rond 1690
Collectie Amsterdam Museum
De schrijnwerker (meubelmaker) in zijn werkplaats
Tekening door Jan Luiken rond 1690
Collectie Amsterdam Museum
Zijn leven beslaat ruwweg de tweede helft van de achttiende eeuw en speelde zich af in Den Haag, Veur en Zoeterwoude.
Den Haag: het Paleis Noordeinde, daar dichtbij....
het Hofje van Severie, in 1768 door Zodaar
ontworpen en gebouwd
In Veur, op de grens met Voorschoten:
het keuterijtje Noord-Veur
Aan de Veurse oever van de Vliet, in volle glorie de houtzagerij met De Salamander
In Zoeterwoude: zeker al aanwezig ten tijde van Zodaar
...en misschien ging Zodaar hier wel naar de zondagsdienst
Zodaar is voor Leidschendam belangrijk omdat hij in het toenmalige Veur – sinds 1938 met Stompwijk opgegaan in Leidschendam – een complete houtzagerij liet neerzetten.
Plattegrond van de houtzagerij zoals door Zodaar in 1778-1780 gebouwd.
Op kavel 760 Villa Windlust. Op kavel 759 aan de Vliet molen De Hoop en meer landinwaarts De Salamander
Bron: Nationaal Archief, Kador 's-Gravenhage,Veur sectie B 2, 1819
Houtzaagmolen 'De Hoop' en het huis 'Windlust' vielen beiden ten prooi aan de vlammen, maar één tastbare herinnering aan Zodaar wist de tand des tijds, brand, demontage en verplaatsing te overleven: houtzaagmolen 'De Salamander'.
Molen 'De Hoop' vlak voor de brand in 1897
en aan het begin van het fotografietijdperk vastgelegd
Bron: particuliere collectie
Zoals door Zodaar in 1778 ontworpen en gebouwd:
Villa Windlust aan de oever van de Vliet
Als een verhaal onder mensen lang de ronde doet zeggen ze wel dat het een baard heeft. Het is, met andere woorden, al heel oud. Zo doet over 'De Salamander' al geruime tijd het verhaal de ronde dat hij in 1794 gebouwd zou zijn.
Daar tegenin loopt dan de lezing dat de houtzaagmolen er in 1643 al stond. Een verhaal met een nog vééél langere baard.
...een baard, hertog Anton de Goede van Lotharingen
in 1543 door Hans Holbein junior
Collectie Schilderijengalerij, Staatsmusea Berlijn
...een nog veel langere baard, de Heilige Thomas
in 1611 geschilderd door Peter Paul Rubens
Collectie Museo del Prado, Madrid
Laten we ons hier beperken tot het jaartal 1794, dat sinds de verplaatsing en herbouw aan de Vlietoever trots staat vermeld op de baard van 'De Salamander'.
De baard van 'De Salamander' met het bouwjaar 1794
Want...ook molens hebben een baard. Precies onder het punt waar de molenas, met daar weer doorheen het wiekenkruis, uit de molenkap steekt bevindt zich een vlak stuk hout: de molenbaard.
Een molenkap in doorsnee,
1 de baard, 2 windpeluw, 3 de askop, 4 de molenas, 5 de molenroe, 6 de kuip, 7 de overring die de kap draagt, het sterretje geeft de ruimte aan waarin zich de kruirollen bevinden
Uit: Anton Sipman, Molenbouw, blz. 284
De molenbaard is allereerst nodig om het houtwerk erachter tegen inslaand regenwater te beschermen. Soms is de baard heel eenvoudig gehouden, maar soms ook is er echt werk van gemaakt. De lust tot versieren zit de mens nu eenmaal in meer dan één opzicht in het bloed. Hier botsen vorm en functie nu eens níet met elkaar. Timmerman en schilder doen hun best er een mooi gesneden en geschilderd pronkstuk voor de molen van te maken.
De mooie baard van de uit 1804 daterende
Leidse houtzaagmolen 'De Heesterboom'
De veel eenvoudiger baard van watermolen
'De Vlieger' uit 1621
We hebben hier dus een verhaal met een baard. Maar ook een baard met een verhaal, of althans met een jaartal waar een verhaal achter zit. En dat verhaal klopt niet, zoals hieronder zal blijken.
In augustus 1781 vertrekt Zodaar naar Zoeterwoude. Hij heeft daar ook weer een houtzagerij gekocht. Hij doet de zaak in Veur over aan zijn schoonzoon Jan Anthonie Prijn en geldschieter Jan Breur uit Delft. Het drietal gaat daarvoor naar de notaris.
Eén van de bepalingen in de notariële acte waaraan Prijn moet voldoen luidt: ..alsmeede op de molen de Salamander geen ander hout te mogen sagen voor en aleer het bestek van de heer Van Borck afgesaagt is.
De notaris aan het werk...
Bron: Delft, Notarieel archief, nr. 3138, akte 51, 14 augustus 1781, fol. 323
Het is de door ons aangetroffen oudste naamsvermelding. We schrijven 14 augustus 1781. Tien dagen later wordt de splitsing van het bedrijf bevestigd voor Schout en Schepenen van Veur. In dat document is sprake van:... het land en den laan bij den hoop. Weliswaar zonder hoofdletters, maar 'De Hoop' staat er dan dus ook al.
Voeg dit bij de door ons in 1989* al boven water gehaalde nieuwbouwdatum 1778 voor het huis 'Windlust' en het mag duidelijk zijn dat in ieder geval het jaartal 1794 als bouwdatum voor 'De Salamander' niet meer houdbaar is.
Het gaat hier natuurlijk niet om 1794 of enig andere eerdere dan wel latere (bouw)datum. Het gaat hier om het verschil tussen klakkeloos napraten en overschrijven van wat ooit eens door iemand is beweerd òf... zelf opmerkzaam en degelijk op zoek gaan naar de feiten.
... met 'vier volle'
De Salamander in actie
*Zie: Leo van der Meule, 'Hoe simpel is de eenvoud? Villa Windlust te Leidschendam' Jaarboek Monumentenzorg 1991, Zeist-Zwolle
'De Salamander' heeft een eigen website: www.molendesalamander.nl